Do niedawna odpowiedź na to pytanie wydawała się bardzo prosta – Armia Czerwona.

Taką banalną interpretację faktów zmieniła jednak zeszłotygodniowa wypowiedź ministra spraw zagranicznych Grzegorza Schetyny, w której stwierdził: „Może lepiej powiedzieć, że to front ukraiński, pierwszy front ukraiński i Ukraińcy wyzwalali, bo tam żołnierze ukraińscy byli wtedy w ten dzień styczniowy i oni otwierali bramy obozu”.

Słowa te prawdziwie rozwścieczyły Rosjan, mocno uderzając w ich imperialistyczną dumę. Szef rosyjskiego MSZ Siergiej Ławrow określił je jako „cyniczne i bluźniercze”. W rosyjskich mediach rozpętała się burza. Politycy, historycy i dziennikarze mówili o zakłamywaniu historii, rewidowaniu wyników II wojny światowej i uderzeniu w rosyjską tożsamość narodową. Wszyscy domagali się przeprosin.

Jednym słowem,  minister Schetyna popełnił wielki dyplomatyczny nietakt. Natomiast Polacy oceniają go dwojako. Jedni mówią, że wykazał się swoją ignoracją, choć z wykształcenia jest historykiem. Drudzy cieszą się, że ktoś utarł nosa przemądrzałym Moskalom.

W trakcie tej awantury polityczno-medialnej niewielu starało się sprawdzić kto faktycznie służył w jednostkach Armii Czerwonej zdobywających Oświęcim i okolice w 1945 r. Schetynie zarzucano, iż ukraińskość żołnierzy wyzwalających obóz w Auschwitz wyprowadził z samej nazwy 1 Frontu Ukraińskiego ACz, podczas gdy było to określenie terytorialne, a nie etniczne.

Faktycznie 1 Front Ukraiński był wcześniej Frontem Briańskim i Woroneskim. Służyli w nim przedstawiciele wszystkich narodów zamieszkującyh Związek Sowiecki. Jednakże po wejściu na ziemie ukraińskie duże straty w jego szeregach (jak wiadomo w Armii Czerwonej nie oszczędzano „mięsa armatniego”) były uzupełniane rekrutami z tych terenów, czyli Ukraińcami. Szacuje się, że około 50 % składu osobowego 1 Frontu Ukraińskiego stanowili właśnie Ukraińcy.  W całej Armii Czerwonej było ich ponad milion.

Przyjrzyjmy się bliżej jednostce wyzwalającej Auschwitz 27 stycznia 1945 r.

Była nią 100 Lwowska Dywizja Piechoty. Została sformowana daleko na wschodzie, w Uralskim Okręgu Wojskowym. Podczas wojny kilkakrotnie się wykrwawiała i była odtwarzana. Swoją nazwę zawdzięczała „wyzwoleniu” Lwowa w lipcu 1944 r. Straciła w tym okresie około 80 % swojego składu. Straty uzupełniono jesienią 1944 r. poborem na terenach Galicji Wschodniej i Bukowiny. Jasnym więc jest, że większość jej żołnierzy faktycznie stanowili Ukraińcy.

Tak więc, Grzegorz Schetyna miał wiele racji zwracając uwagę na udział Ukraińców w wyzwalaniu Auschwitz. Jego błąd merytoryczny polegał na tym, że upraszczając rzeczywistość, mówił o żołnierzach ukraińskich. Tymczasem byli to Ukraińcy, ale służący w mundurach sowieckich. Ich jednostka nie miała charakteru narodowego. Po prostu los rzucił ich (najczęściej przymusowo wcielonych do wojska) akurat w tym kierunku.

Moim zdaniem dobrze się stało, że w wyniku tej awantury podjęto w ogóle problem składu narodowościowego Armii Czerwonej. Rosjanie bowiem przypisują sobie całą chwałę ze zwycięstwa nad Hitlerem, zapominając o innych narodach, które nolens volens musiały bić się za Związek Sowiecki. Bez Ukraińców, Białorusinów i wielu innych, sami Rosjanie z pewnością nie dali by rady.

Na koniec warto wspomnieć o indywidualnych bohaterach z 27 stycznia 1945 r.

Minister Schetyna przypomniał, iż dowódcą czołgu rozbijającego bramę obozu w Auschwitz był Ihor Hawryłowicz Pobirczenko – ukraiński prawnik, który zmarł w 2012 r. w wieku 88 lat. Wywiad z Pobirczenką, nagrany pięc lat temu przez telewizję ukraińską można zobaczyć na stronie internetowej polskiego MSZ.

Z innych źrodeł dowiadujemy się, że batalionem szturmowym zdobywającym Auschwitz dowodził lejtnant Anatolij Pawłowycz Szapiro (1913-2005) – Żyd pochodzący ze wschodniej Ukrainy. W 1992 r. Szapiro wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Został pochowany na cmentarzu żydowskim w Long Island. W 2006 r. prezydent Wiktor Juszczenko nadał mu tytuł bohatera Ukrainy.